سید محمدهادی میلانی

آیت الله سید محمدهادی میلانی (۱۳۵۴-۱۲۷۳ ش)، عالم ربانی، از مراجع بزرگ شیعه معاصر و از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانی است. ایشان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی نیز فعال بود و از انقلاب اسلامی ایران حمایت می‌کرد. دو کتاب «محاضرات فی الفقه الامامیه» و «قادتنا کیف نعرفهم» از آثار ارزشمند اوست.

ولادت و خاندان

محمدهادی میلانی در هفتم محرم سال ۱۳۱۳ ق. در نجف در خانواده ای اهل علم و معنویت پا به عرصه هستی نهاد. اجداد او همه از سادات حسینی شهر مدینه منوره و از نوادگان امام علی بن الحسین علیه السلام بودند که به جهت شرافت علمی و معنوی از بزرگان مدینه بشمار می رفتند. محله قدیمی «بنی هاشم» محل سکونت این خاندان بود و همواره بزرگانی از قبیله های عرب و دانشوران اسلامی بدآنجا رفت و آمد داشته اند.

هجرت آنان در اواخر قرن یازدهم قمری از مدینه به آذربایجان ایران در پی دعوتی بود که از جانب شیعیان این دیار انجام گرفت. به دنبال این دعوت، سید حسین (جد محمد هادی) و برادرش علی اکبر که هر دو از جوانان فرزانه مدینه بودند به همراه زایرین خانه خدا وارد آذربایجان شدند و در منطقه «اسکوچای» اقامت گزیدند و سید حسین همچنان در میلان باقی ماند و از همان جا ازدواج کرد. وی تا آخر عمر در میان دوستداران اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در منطقه آذربایجان به تبلیغ و ترویج احکام اسلام پرداخت.

نیای مادری محمدهادی میلانی، آیت الله شیخ محمدحسین مامقانی (متوفی به سال ۱۲۲۳ ق.) از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و شیخ مهدی آل کاشف الغطاء است که خود از فقهای بزرگ اوایل قرن چهاردهم قمری بشمار می رفت و در دوران زندگی به زهد و پارسایی شهرت داشت.

تحصیل و استادان

اولین مکتب تربیتی سید محمدهادی دامان مادری از خاندان علم و فضیلت و پدر فرزانه و عالم وی بود. اساتید علوم مقدماتی وی، بزرگانی چون آقا میرزا ابراهیم همدانی و آخوند ملا محسن تبریزی، و در دروس سطح نیز استادانی چون آقا شیخ ابراهیم سالیانی و آقا سید جعفر اردبیلی و حاج شیخ میرزا علی ایروانی و آقا شیخ غلامعلی قمی و آقا شیخ ابوالقاسم مامقانی (دائی) او بودند.

او همچنین از محضر اساتید بزرگی چون آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت الله محمدحسین نائینی و آیت الله آقا ضیاء الدین عراقی بهره های وافر برده و پایه های علمی خود را در فقه و اصول استحکام بخشیده و در طول ۲۳ سال حضور در دروس و محافل علمی این بزرگان توانسته بود بر آراء و نظرات قوی ترین اساتید مسلط گردد. وی در علوم عقلی نیز مهارت فراوان داشت و چندین سال از عمر خود را در محضر اساتید فلسفه گذرانده و در این خصوص از شاگردان شیخ محمدحسین اصفهانی بشمار می رفت.

آقای میلانی از جمله علومی که دیگر در آن تبحر یافت و به استادی رسید، دانش تفسیر و علوم قرآنی بود که از ایام تحصیل خود در نجف این دانش را نزد استاد بزرگ شیخ محمدجواد بلاغی فراگرفته بود و بعدها نیز همواره با اساتید تفسیر به ویژه با مفسر بزرگ علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان مباحثه و مناظره داشت. وی تفسیر را در کنار فقه و اصول تدریس می کرد و محصلین علوم دینی را با قرآن، این منبع جوشان فیض الهی آشنا می ساخت. و این روش را که نشانه ای از عشق ایشان به قرآن بود همواره در زندگیش حفظ کرده بود.

ایشان هشت سال نیز در علوم حدیث با آیت الله شیخ علی قمی مباحثه و مذاکره داشت و نسخه کتاب وسایل الشیعه خود را با نسخه ای که به خط شیخ حر عاملی بود، مقابله کرده است.

تدریس و شاگردان

جلسات درس آیت الله میلانی در حوزه بزرگ نجف و کربلا بسیار باشکوه و به امتیازاتی چون داشتن دقت عقلی و عرفی ایشان در تبیین مسائل، و تسلط به مبانی فقهی و اصولی شهرت داشت. آیت الله میلانی شاگردان فراوانی را تربیت کرده است که بعضی نیز اجازه روایتی از ایشان داشته اند، از جمله:

• آیت الله سید علی خامنه ای (مقام معظم رهبری)،
• شیخ محمدتقی جعفری،
• آیت الله حسین وحید خراسانی،
• سید ابراهیم علم الهدی سبزواری،
• سید عباس صدر،
• شیخ محمدرضا مهدوی دامغانی،
• کاظم مدیر شانه چی،
• سید نورالدین میلانی،
• شیخ محمدتقی عندلیب سبزواری،
• سید محمدباقر حجت طباطبایی،
• سید ابراهیم مهاجریان طبسی.

آثار و تألیفات

آنچه امروزه از آن ها به عنوان آثار ایشان نام می بریم، یادداشت های پراکنده و تقریرات درس های پربار ایشان است که به همت شاگردان پرکار و فرزندان گرامیش جمع آوری شده و پس از تنظیم در عناوین و موضوعات مختلف به چاپ رسیده است و عبارتند از:

1. محاضرات فی الفقه الامامیه: در ده جلد است که در موضوعات مختلف فقهی به بحث و بررسی عمیق پرداخته است که نمایانگر وسعت فکری ایشان در زمینه های مختلف فقهی است.
2. قادتنا کیف نعرفهم: در ۹ مجلد به زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام و فضایل آن ها با استفاده از مدارک شیعه و سنی پرداخته است.
3. تفسیر سوره جمعه و سوره التغابن.
4. مختصر الاحکام.
5. مناسک حج.
6. حاشیه بر قسمتی از عروة الوثقی.
7. نخبة المسائل: رساله عملیه ایشان در احکام اسلامی.
8. ده پرسش: با پاورقی های آقای سید محمدعلی میلانی، در مباحث مختلف تفسیری.
9. حاشیه المکاسب.
10. قواعد فقهیه و اصولیه.
11. رساله ای در بیعه و مسائل بانکی.
12. کتابی استدلالی در مزارعه و مساقات.
13. کتابی استدلالی در اجاره.
14. شرح استدلالی مباحثی از کتاب الصلوه «شرایع».
15. رساله ای در منجزات مریض.

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی

شخصیت جهانی آیت‌الله میلانی:

در طول مرجعیت آیت الله میلانی به ویژه در سال های اقامتش در مشهد مقدس، شخصیت های بزرگ از کشورهای مختلف اسلامی به دیدار ایشان شتافته اند. شخصیت جهانی این فقیه بزرگ موجب گردیده بود که علماء شیعه و بزرگان اهل تسنن نیز برای گفتگو و مشاوره در مسائل مهم مذهبی رهسپار ایران شده و از نزدیک از نظرات ایشان آگاهی یابند.

در سال ۱۳۸۰ ق. (۱۳۳۹ ش) از دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی در قاهره شیخ محمدتقی از جامع الازهر با آیت الله میلانی دیدار کرد و لوحی نیز که در آن فتوای علامه شیخ محمود شلتوت در رابطه با جواز عمل به مذهب تشیع نوشته شده بود تقدیم ایشان نمود.

دکتر شیخ محمد ضحّام با جمعی از اساتید علوم اسلامی جامع الازهر و شیخ خلیل حصیری قاری قرآن به همراه سفیر وقت مصر در ایران در سال ۱۳۵۰ ق. از مشهد دیدن کرده و در این سفر به دیدار آیت الله میلانی نیز نایل آمدند. در سال ۱۳۸۲ ق. شیخ علامه شیخ محمدجواد مغنیه ضمن سفر به مشهد با آیت الله میلانی نیز ملاقاتی داشت.

علامه شیخ محمدجواد الشری در سال ۱۳۸۱ ق. به زیارت مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نایل شد و در ضمن با آیت الله میلانی نیز دیدار کرد. در این ملاقات علامه الشری از وضعیت شیعیان و مسلمانان کشورهای اسلامی به ویژه شیعیان آمریکا گزارشی تقدیم آیت الله میلانی کرد.

در سال ۱۳۸۲ کاردار سفارت روسیه (ویکتور اسیولینکوف) به نیابت از آقا ضیاء الدین خان، رئیس اداره دینیه مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان با آیت الله میلانی ملاقات کرد و ضمن دعوت از ایشان برای دیدار از کشورهای اسلامی واقع در آسیای میانه، نظر شرع مقدس را در مورد خدمت در ادارات روسیه که مشروط بر قبول مدام کمونیسم بود خواستار شده است.

همچنین در سال ۱۳۸۲ ق، پرفسور «برلون» مسیحی، یکی از جراحان تیم پزشکی آیت اللّه میلانی بوده است. او خاطره ای از آیت اللّه میلانی نقل کرده و آن را عامل مسلمان شدن خود می داند. وی می گوید: «من پس از عمل جراحی ایشان، پیش از آن که ایشان از حالت بیهوشی بیرون بیایند، مراقب بودم که وقتی به هوش می آید چه می گوید؛ چرا که این مرحله از نظر پزشکان مرحله حساسی است و شاید بیمار بعضی از اسرار زندگی اش را بگوید. ایشان آرام حرکت کرد و در حالی که در آن لحظه نیز «خدا خدا» می گفت، با پروردگارش راز و نیاز می کرد. من تحت تأثیر این صحنه شگفت، به حقانیت آیین اسلام پی بردم و بدان گرویدم». پرفسور «برلون» پس از گرویدن به دین اسلام وصیت کرد که در شهر مقدس مشهد دفنش کنند.

آیت‌الله میلانی و انقلاب اسلامی:

انقلاب اسلامی ایران بزرگترین حرکتی است که علی رغم توطئه های استکبار و استعمارگران به رهبری امام خمینی شکل گرفت و در بهمن سال ۱۳۵۷ با پایان بخشیدن به حکومت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی به پیروزی خود رسید، و از آن پس نیز همواره چون آذرخشی بر پیکر استعمار فرود آمد. این انقلاب شکوهمند به آسانی به دست نیامد. بلکه از جرقه اولیه آن در سال ۱۳۴۱ تا به ثمر نشستن در سال ۵۷ ملت ایران عزیزان بسیاری را تقدیم اسلام عزیز نمود و در این میان فرزانگان و بزرگان نیز در مسیر به بار نشستن خون شهدا، آسایش و آرامش را بر خود حرام کرده و مردانه در مقابل نظام ستمشاهی قامت بستند. آیت الله میلانی از جمله این رادمردان خط مقدم مبارزه بود که در شکل گیری نهضت بزرگ نقش بسیار مؤثر و اساسی داشت. وی که در آن سال ها از مراجع بزرگ تشیع بود، با پیام ها، نامه ها و اعلامیه هایی که خطاب به دولت وقت و ملت ایران صادر می کرد، در هدایت و حرکت های مردمی علیه رژیم شاه نقش عمده ای به عهده داشت در این مختصر به نقش ایشان در شکل گیری انقلاب اسلامی اشاره می شود.

ایشان در برابر لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی به شدت مقابله کرد، در این خصوص در قسمتی از نامه ایشان آمده است: ...وظیفه خود می دانم با استمداد حضرت بقیة الله ارواحنا فداه برای سومین بار صریحاً اعلام بدارم تصویب نامه دولت شما در مورد انجمن های ایالتی و ولایتی با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب شوندگان، و تبدیل قسم قرآن مجید، به قسم به کتاب آسمانی، ملت مسلمان ایران و خاصه علمای اعلام را بی نهایت خشمگین ساخته است... تذکر می دهم، به حکم موزاین شرعی و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران لازم است هر چه زودتر تصویب نامه مزبور را لغو و برای اطلاع عموم اعلام نماید.

همچنین در قسمتی از نامه دیگر ایشان که در نوزده سال ۴۱ ش. انتشار یافته می خوانیم: هم اکنون جمعی از علما و رجال متدین و استادان و دانشجویان دانشگاه های مملکت در زندان بسر می برند. از هر طرف ابتلا و فقر و گرسنگی ملت ما را تهدید می کند. بیکاری و فساد و تجاوز عمال حکومت به حقوق انسانی افراد، نقطه ای را خالی نگذاشته. تنها چیزی که مورد توجه نیست حقوق ملت و مصالح آنهاست! معلوم نیست تا کی مهلت پیدا کنند و عاقبت کار به کجا برسد!

پس از هجوم وحشیانه مزدوران یهودی به مدرسه فیضیه، آیت الله میلانی در پیامی پرده از چهره کریه حاکمان وقت ایران برداشت،‌ او در ضمن پیام خود چنین نوشت: ...ما از حمله و یورش چنگیزانه، به ساحت حوزه علمیه قم گذشتیم! از حبس و زجر رجال دینی و ملی گذشتیم! از حمله به دانشگاه و مراکز علمی ملت و سلب هر نوع آزادی فردی و اجتماعی چشم پوشیدیم! از دزدی و فساد و تباهی و تجاوز به مردمان صالح و تقویت دزدان و خیانتکاران گذشتیم! از برادرکشی هایی که در نقاط مملکت ترتیب داده اند، صرفنظر کردیم! این ننگ را کجا ببریم که مملکت اسلامی ما را دارند پایگاه اسرائیل و صهیونیست می کنند، و نیز افرادی را که با آن ها هم دست اند، در رأس کارها قرار می دهند...

آیت الله میلانی در سفری به تهران، ماهیت نهضت علماء و مردم را چنین بیان می کند: ...من در این مسافرت به جد خود حضرت سیدالشهداء علیه السلام تأسی کرده از جوار امن ثامن الحجج علیه السلام به تهران آمدم تا به دنیا اعلام کنم این قیام و نهضت به هیچ وجه صورت ارتجاعی ندارد بلکه نهضتی است که ملتی مسلمان برای مقابله حکومت های جابرانه، با پیشوایی مقامات عالیه روحانی تعقیب می کند. هدف ملت مسلمان ایران این است که بیش از این به مصالح دنیایی و دینی آنان تجاوز نشود. باید حکومت مردم را به مردم سپرد و حق مردم را باید به خودشان واگذار کرد.

ارادت آیت الله میلانی به امام خمینی بر کسی پوشیده نبود، چنانچه در نامه اش خطاب به امام خمینی در دوران تبعید امام در ترکیه می گوید: «خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرت عالی در آن تشریف دارید». اما در کنار این، آن چه بیشتر جالب توجه است ایشان اخلاص و ارادتش با انگیزه و جهت دار بوده و به جهت مصالح مسلمین از ایشان همواره پشتیبانی کرده است.

در این خصوص به خاطره شهید آیت الله سعیدی گوش می سپاریم: ...روزی آیت الله میلانی هنگامی که نزدشان نام امام خمینی برده شد فرمودند: سلام الله علیه... پس عده ای به آیت الله اعتراض کردند. ایشان فرمودند: ساکت باشید! این جا مسئله تقلید در بین نیست که گفته شود فلانی اعلم است یا من؟ این جا بحث رهبری است و چنین نیست که هر مجتهدی لیاقت رهبری داشته باشد، لیاقت رهبری را تنها فقیه سیاستمداری داراست که عالم به زمان خویش باشد و در راه خدا از ملامت ملامتگران هراس نداشته باشد و اکنون این مشخصات در کسی جز آیت الله خمینی نیست.

خدمات اجتماعی:

آیت الله میلانی با همه اشتغالات خود در مسند مرجعیت و زعامت حوزه هیچ گاه از مشکلات مردم غافل نشد؛ در اینجا به بعضی از تلاش های ایشان اشاره مختصری می شود:

• او پس از زلزله سال ۱۳۴۷ ش. در جنوب خراسان (منطقه کاخک) مردم را برای بازسازی و کمک به آوارگان بسیج کرد و بارها طلاب را جهت کمک به مردم به این شهر اعزام داشت. می گویند برای مردم بی خانمان خانه ها ساخت و حتی سند به آن ها نوشت.
• در بازسازی مسجد هامبورگ آلمان نقش بسیار مؤثری را ایفا کرد و در اعزام آیت الله شهید بهشتی به آن جا تلاش زیادی کرد. ایشان علاوه بر کمک به مسجد امام علی علیه السلام هامبورگ به مسلمانان و اندیشمندان اروپا کمک می کرد تا در نشر اسلام جدی باشند.
• بازسازی مدارس علمی مشهد و مدرسه حقانی قم و کمک به ایجاد چندین مدرسه دینی در شهرستان ها و دهها کار خیر برای مسلمانان ایران و سایر کشورهای اسلامی.

وفات

مرحوم آیت الله میلانی جمعه هفدهم مرداد سال ۱۳۵۴ هجری شمسی، چشم از جهان فانی فروبست و به خانه بقاء شتافت. پیکر مطهرش پس از تشییع با شکوه و با حضور شخصیت های بزرگ علمی و مذهبی، در جوار مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• سعید عباس زاده، گلشن ابرار، جلد ۲، صفحه ۷۷۲.
• الهام صابری، مرجع بیدار (درگذشت آیت اللّه سید محمدهادی میلانی)، مجله گلبرگ، مرداد ۱۳۸۳، شماره ۵۳. در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۶ اسفند ۱۳۹۲.